Emma Fattorini, Pio XI, Hitler e Mussolini: la solitudine di un papa, Turijn: Einaudi, 2007, 260 p.

Engelse vertaling: Hitler, Mussolini and the Vatican: Pope Pius XI and the speech that was never made, Cambridge: Polity, 2011, 260 p.
Politieke biografie van Pius XI, gebaseerd op documenten uit de Vaticaanse archieven die na 2006 beschikbaar werden.

Pius XI zag zich geconfronteerd met en groot aantal problemen: de opkomst van nationaal-socialisme, fascisme, communisme en de toenemende dreiging van een nieuwe wereldoorlog.

Hoewel de biografie het beleid van Pius XI tegenover deze bedreigingen behandelt, komt ook de persoon van de paus aan de orde. Hij kon driftige zijn en sommigen slaakten een zucht van verlichting toen hij stierf.

Hij regeerde de Kerk en het Vaticaan als een alleenheerser en was geen democraat. Toch zag hij geleidelijk aan de bedreigingen van de totalitaire staten voor de Kerk en vervolgens ook voor de menselijkheid.

Toch onthult deze studie ook de diepe verdeeldheid die er binnen het Vaticaan heerste: het antisemitisme was er nog steeds levendig. Hierdoor werd bijvoorbeeld de uitspraak van Pius XI uit 1938 dat ‘wij spiritueel allemaal semieten zijn’ door deze krachten uit de Vaticaanse pers gehouden.

Deze onenigheid leidde tot een koers die ook tegenwoordig voor de meeste beschouwers onduidelijk is. Dit werd nog verergerd door het onderscheid dat Pius XI bleef maken tussen de vervolging van de joden uit racistische motieven en de afwijzing van de Kerk van de joden omdat ze Jezus Christus niet als messias erkennen.

De studie van Fattorini bevestigt het beeld van staatssecretaris Pacelli, de latere paus Pius XII, die een diplomatieke benadering voorstond en de temperamentvolle Pius XI probeerde te matigen. En ook hoe Pius XI het fascisme aanvankelijk zag als de beste verdediging tegen het communisme, maar in de loop van de jaren steeds meer oog kreeg voor het perfide karakter van de totalitaire regimes van Mussolini en Hitler.

Daarbij ontmoette hij veel tegenstand in het Vaticaan. De ondertitel van de Italiaanse versie is dan ook ‘de eenzaamheid van een paus’.

Een van de sterkste voorbeelden hiervan is de speech waarvan sprake is in de ondertitel van het boek. Twee dagen voor zijn dood bereidde Pius XI een tekst voor waarin hij zich tegen Mussolini keerde die de anti-joodse maatregelen van de nazi’s begon over te nemen. Pius XI kreeg niet meer de gelegenheid om te tekst uit te spreken en Pacelli liet het concept in de archieven verdwijnen.

De auteur trekt hieruit de conclusie dat als Pius XI tijd van leven had gehad, hij zich veel feller tegen de vervolging van de joden zou hebben uitgesproken dan zijn opvolger ooit heeft gedaan.


Bron: Tilburg School of Catholic Theology, met dank aan Jan Brouwers.