In den beginne kwam het kwaad in de wereld, en sindsdien is het nog steeds een actueel en tijdloos thema. Mensen van alle tijden en plaatsen hebben zich afgevraagd hoe we het goede kunnen doen – deugdelijk leven – en het kwade vermijden. Theologen en filosofen buigen zich al eeuwenlang over het probleem van het kwaad: hoe kan het kwaad bestaan als er een algoede en almachtige God is? Dit dossier onderzoekt de katholieke visie op het kwaad en verwijst naar diverse denkers voor degenen die zich verder in dit thema willen verdiepen.
Wat is de katholieke kijk op het kwaad?
“In de filosofische traditie en ook in de katholieke theologie wordt het kwaad meestal gezien als 'privatio boni', als afwezigheid van het goede. Het kwaad is niet-substantieel, het heeft geen zelfstandigheid. In lijn hiermee is de duivel in de christelijke traditie een gevallen engel, en niet een soort eeuwige of kosmische tegenspeler van God. Een gevolg van deze opvatting is dat je eigenlijk niet werkelijk kiest voor het kwaad, zodat het kwaad voor jou eigenlijk het goede en aantrekkelijke wordt. Het kwaad is geen zelfstandige kracht waartegen wij ten strijde kunnen trekken, het is de schaduw die ieder van ons begeleidt. Wij mensen hebben namelijk een neiging tot zelfbedrog omdat we willen behoren tot het goede. Is het mogelijk om bewust te kiezen voor het kwade? Dat blijft een intrigerende vraag. De meeste mensen zullen het altijd verhullen of verkopen als het goede. Daaruit kan men afleiden: we willen ten diepste het goede, maar we verdwalen en raken de weg kwijt. De katholieke kijk op kwaad is een erg optimistische visie op het kwaad. Het kwaad als pervertering, een omkering van het goede. Binnen het christendom heerst geen dualistisch idee van het kwaad.”
Welke soorten kwaad bestaan er?
“De traditie onderscheidt drie soorten kwaad. Ten eerste is er fysisch kwaad. Dat zijn natuurrampen, bijvoorbeeld een aardbeving of tsunami. Verder is er moreel kwaad, kwaad waarvoor je verantwoordelijk kunt worden gehouden. Tot slot is er metafysisch kwaad. Hiermee wordt onze eindigheid en sterfelijkheid bedoelt. Het feit dat we ooit dood gaan en dat we eindig zijn is het metafysische kwaad.”
“Men kan betogen dat het onderscheid tussen de verschillende soorten kwaad vandaag steeds minder relevant wordt . Vooral het fysisch en moreel kwaad gaan door elkaar lopen, in de mate waarin de grens tussen cultuur en natuur door menselijk ingrijpen begint te vervagen. Wanneer er een aardbeving plaatsvindt zijn we niet langer berustend, maar merken we kritisch op: de huizen die daar zijn ingestort hadden beter gebouwd moeten zijn, of: de huizen hadden ergens anders herbouwd moeten worden. Met de kennis over de aarde en technologie hebben we de gevolgen van een natuurramp meer en meer in eigen hand. Onze eigen verantwoordelijkheid wordt daarom ook steeds groter. Niet God of de natuur maar alleen de mens kunnen we dan de schuld geven. Het is de voor mij vraag of wij deze verantwoordelijkheid wel aankunnen, want het leidt tot het eindeloos zoeken naar schuldigen en zondebokken voor alles wat er fout gaat.”
“Het metafysische kwaad proberen we zolang mogelijk te ontduiken door zaad in te vriezen – dan loopt er tenminste na de dood nog een nieuwe versie van mij rond. De ouderdom wordt zo lang mogelijk uitgesteld door middel van plastische chirurgie en allerhande cosmetische ingrepen. En als het er dan uiteindelijk toch van moet komen, nemen veel mensen het heft in eigen hand door het toepassen van euthanasie op een door hen bepaalde tijd en plaats. De bewondering voor iemand als Hugo Claus die zijn dementie niet afwachtte heeft een dubbel gezicht: het dwingt inderdaad groot respect af wanneer iemand zo soeverein het moment van zijn dood zelf bepaalt. Maar wanneer de samenleving of de kerken collectief gaan staan juichen over zoveel moed en zelfsturing, wat is dan de boodschap aan oude mensen thuis en in verzorgingshuizen? ‘Wordt het voor u ook niet een tijd om wat dapperheid te tonen en de samenleving niet langer op te zadelen met uw storende aanwezigheid?’ Daarom ben ik een tegenstander van politisering van deze autonomie.”
Theo de Wit redigeerde Van kwaad verhalen. Context en praktijk van het justitiepastoraat (2010), waarin een katholieke, ethische en pastorale visie op het menselijk kwaad wordt gegeven. Hij vertelt over deze visie.
Khadaffi
“Kwaad krijgt een narratieve inbedding door de verhalen die de kwade daad omgeven, waaronder de bekentenis en getuigenverslagen. Een daad, bijvoorbeeld een moord, is altijd onderdeel van een verhaal. De daad is als het ware de centrale cirkel in het midden”, De Wit pakt papier en pen en tekent, “met daarom heen steeds groter wordende cirkels, dat zijn de verhalen. Uit deze verhalen probeert men de feiten af te leiden, te achterhalen wat de waarheid is. Doordat het kwaad wordt opgenomen in een context, krijg je begrip en word je milder. Het voorval blijkt eerder tragisch, dan slecht. Zelfs de ergste boosdoeners, zoals Khadaffi, houden er zoiets als een ethiek, een positief verhaal, op na. Het tekent de menselijke inventiviteit dat wij zelfs aan de ergste misdaden nog een positieve draai kunnen geven.”
“In 1755 vindt er een grote aardbeving plaats in Lissabon - een gebeurtenis die qua impact vergelijkbaar was met de gebeurtenissen in Japan in maart 2011). Er vallen vele tienduizenden doden en grote delen van de stad zijn in één klap vernietigd. In het kielzog van deze ramp worden er vele moraliserende verhalen verteld: de aardbeving is Gods wraak, zijn toorn, zijn straf voor onze morele afdwalingen. Interessant is dat in de 21e eeuw rampen meestal niet meer worden verbonden met Gods wraak, maar er wordt nog steeds naar hartelust gemoraliseerd. Op dit punt is er maar weinig veranderd. Zo worden wij opgeroepen ons voortdurend af te vragen welke de ecologische kosten zijn van ons dagelijks handelen en gedrag. Iedereen laat immers een 'ecologische footprint' achter, en het is van groot belang dat we 'klimaat neutraal' leven en dit alles in het kader van de zorg voor toekomstige generaties. Het aloude ‘laatste oordeel’is hier geseculariseerd.”
Theo de Wit is bijzonder hoogleraar op het gebied van de geestelijke verzorging in justitiële inrichtingen aan de Universiteit van Tilburg en directeur van het Centrum voor Justitiepastoraat. Op 1 oktober 2010 hield hij zijn oratie, getiteld Dies Irae. De secularisering van het Laatste Oordeel (2010).
Het laatste oordeel
“We maken van alles mee, ook onrecht dat ons is aangedaan. Wij beseffen, dat onrecht vaak niet wordt rechtgetrokken. Met andere woorden: dat het onrecht niet zelden overwint. De dader wordt niet gearresteerd en gestraft voor zijn kwade daad, gerechtigheid blijft uit, is afwezig. Welnu, de (joodse, christelijke maar bijvoorbeeld ook islamitische) idee van een ‘Laatste Oordeel’ is, dat dit uiteindelijk door God alsnog wordt rechtgetrokken. Dat was een hele geruststelling. Want dan hoef ik mijzelf niet te wreken. De woede wordt om zo te zeggen verplaatst naar de eeuwigheid, onttrokken aan de mens en uitgesteld naar het oordeelsmoment. Dat maakt het mogelijk af te zien van wraak, en ressentiment.” De Wit maakt een sprong naar de hedendaagse situatie. “We geloven niet meer in het Laatste Oordeel, de hemel en de hel. Wat gebeurt er nu met het onrecht dat ons wordt aangedaan en waar moeten we naartoe met onze woede? Het is nu aan aardse krachten om wraak te nemen. Denk aan radicale politieke programma's, het communisme, stalinisme, maar ook aan hedendaagse populistische bewegingen die rancunegevoelens mobiliseren van mensen die zich tekort gedaan voelen. Mijn vraag is eigenlijk: waar is de vooruitgang op dit vlak? Ik pleit niet voor een rehabilitatie van het motief van de toorn Gods en het Laatste Oordeel (dat zou ook helemaal niet mogelijk zijn), maar we moeten wel eerlijk vaststellen dat het antwoord van de traditie misschien achterhaald is, maar dat de vraag waarop het een antwoord was (wat te doen met ongewroken onrecht?) springlevend is.
Waar komt het kwaad vandaan?
“Unde malum? Waar komt het kwaad vandaan? De mens maakt fouten en is zondig. De katholieke kerk maakt het onderscheid tussen de dagelijkse zonde en de doodzonde.”
In de Catechismus van de Katholieke kerk staat over doodzonde geschreven: “Elke zonde die een zwaarwegende materie tot object heeft en die begaan wordt met volle kennis en weloverwogen toestemming, is een doodzonde.”
Theo de Wit past de zonde toe op vandaag: “Dat de ‘duivel’ mij kan verleiden tot zonde betekent in hedendaagse termen dat slecht of misdadig gedrag niet louter van binnenuit komt, maar vaak wordt ervaren als een van buiten op ons inwerkende kracht, bijvoorbeeld doordat we een slechte opvoeding hebben gehad of het doordat iemand ons het slecht voorbeeld gaf. Vooral voor liberalen is deze gedachte moeilijk te verdragen: zij koppelen alle gedrag het liefst aan eigen keuzes en eigen verantwoordelijkheid. Maar wie naar de jongeren luistert die onze jeugdinrichtingen bevolken, komt er al snel achter dat pure pech vaak een grote rol speelt op de achtergrond van gedragingen die over de schreef gaan: wonen in de verkeerde wijk, de verkeerde vrienden, gebroken gezinnen, gewelddadige vaders, armoede. Mijn stelling is: wie hier over niet wenst te praten, kan zijn moralistische praatjes over deze jongeren ook maar beter voor zich houden.”
Uit: Na de dood stond ik midden in het leven. Kopstukken van de naoorlogse Poolse poëzie (2008)
Waar komt het kwaad vandaan?
hoezo waarvandaan
van de mens
altijd van de mens
enkel en alleen van de mens
de mens is een weeffout
in de werkplaats
van de natuur
hij is
een vergissing
als de menselijke soort
zich eigenhandig
wegwist
uit de fauna en flora
zal de aarde
haar glans en pracht herwinnen
de natuur haar reinheid
en on-schuld
geen ander schepsel
dan de mens
gebruikt het woord
als een wapen van misdaad
het woord dat liegt
verwondt besmet
het kwaad komt niet voort uit een gebrek
of een niets
het kwaad komt voort uit de mens
enkel en alleen uit de mens
wij bestaan in ons denken - zegt Kant -
en zijn daarom in ons wezen
anders dan de reine Natuur
Voor het 'probleem van het lijden', zie dossier C.S. Lewis, Introductie.
